Việc bảo tồn cây thuốc quý trên đỉnh Ba Vì đã từ lâu là một trong những nỗi niềm trăn trở của lương y Triệu Thị Hòa nói riêng cùng cũng như nhiều lương y khác và UBND Huyện Ba Vì.
Từ những năm 2011 Ủy ban Nhân dân thành phố Hà Nội đã có những những chính sách hỗ trợ và và giúp đỡ về mặt kỹ thuật nuôi trồng hay nhân giống để giúp đỡ người dân nơi đây bảo tồn hơn 500 loài cây thuốc quý.
Tuy nhiên với tình trạng khai thác tận cùng và ý thức bảo tồn còn kém chính vì vậy nhiều loại thuốc quý nơi đây đã đã hết sức có tìm thậm chí là không còn nữa và khi bốc thuốc thì nhiều người dân đã phải đi mua thuốc ở những nơi khác như Lạng Sơn hay Hòa Bình.
Thuốc Nam Triệu Hòa – Lương y Triệu Thị Hòa ý thức được điều này rất sớm nên bà đã tổ chức trực em anh những loại thuốc quý từ trên đỉnh núi về trong trong khuôn viên các khu vườn ươm của gia đình hàng ngàn mét vuông với 400 – 500 gốc mỗi năm.
Phát triển kinh tế tạo giá trị cho xã hội cho người dân nhưng cũng đồng thời bảo vệ môi trường xanh đảm bảo hài hòa với thiên nhiên.
Đây cũng chính là ý kiến của Tổng bí thư, tổng bí thư Nguyễn Phú Trọng nhấn mạnh, năm 2045 vùng trung du và miền núi Bắc Bộ sẽ là hình mẫu phát triển xanh của cả nước.
Ngày 15/4/2022, Bộ Chính trị, Ban Bí thư tổ chức hội nghị toàn quốc triển khai Nghị quyết về phương hướng phát triển kinh tế, xã hội, bảo đảm quốc phòng, an ninh vùng trung du miền núi Bắc Bộ đến năm 2030, tầm nhìn năm 2045.
Phát biểu tại hội nghị, Tổng bí thư Nguyễn Phú Trọng giải đáp ba câu hỏi lớn: Vì sao Bộ Chính trị lại bàn và ra Nghị quyết về phương hướng phát triển vùng trung du và niền núi Bắc Bộ vào lúc này? Những ý tưởng, tinh thần mới, nội dung mới của nghị quyết là gì? Cần làm gì và làm như thế nào để thực hiện có hiệu quả và biến nghị quyết thành hiện thực sinh động?
Theo Tổng bí thư, Việt Nam có 6 vùng kinh tế – xã hội, với tiềm năng, lợi thế và khó khăn, thách thức riêng. Bên cạnh chủ trương phát triển chung cả nước, cần có chính sách phù hợp với từng vùng, “để khắc phục tình trạng tỉnh nào cũng xin cơ chế, chính sách đặc thù, ưu đãi riêng, không phù hợp với nguyên tắc chung cơ bản của kinh tế thị trường là thống nhất, bình đẳng”.
Trung du và miền núi Bắc Bộ chiếm 35% diện tích tự nhiên cả nước, có nhiều tài nguyên, khoáng sản; dân số 14,7 triệu, chiếm hơn 15% cả nước. Đây là địa bàn chiến lược đặc biệt quan trọng về chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội, quốc phòng, an ninh và đối ngoại của cả nước, cửa ngõ phía Tây và phía Bắc của quốc gia.
ThuocNamTrieuHoa.vn Luôn Ý Thức Bảo Tồn Giống Cây Thuốc Quý Người Dao Ba Vì
Nhiều tổ chức trong và ngoài nước tài trợ cho dự án bảo tồn phát triển:
Nhiều loài cây mà các chuyên gia chưa thể nhận diện, định tên nhưng lại được bao thế hệ người Dao quần chẹt Ba Vì sử dụng để chữa bệnh cứu người.
Vùng rừng núi Ba Vì hay còn gọi là Tản Viên Sơn sở hữu hơn 500 loài dược liệu quí và đặc hữu. Hơn 20 năm khai thác, chế biến kinh doanh chưa có tổ chức nên 280 loài thảo dược tại đây đang đứng trước nguy cơ cạn kiệt, trong đó 120 loài đứng trên bờ bị tuyệt chủng.
Với tài trợ của quĩ Rockerfeller, Quỹ châu Á và Trung tâm Môi trường và phát triển cộng đồng, Dự án “Phát triển mô hình du lịch sinh thái và du lịch cộng đồng tại huyện Ba Vì, thành phố Hà Nội” đã hướng tới mục đích bảo tồn, phát triển và gìn giữ môi trường thiên nhiên, đặc biệt chú trọng tới hợp phần cây thuốc của người Dao Ba Vì.
Cùng với những hoạt động tập huấn, nâng cao tri thức cho dân, dự án còn xuất bản sách thuốc và giúp đỡ bà con thành lập công ty dược của cộng đồng đi vào hoạt động một cách hiệu quả.
Y lý bốn bước của người Dao
Ở Việt Nam, có bao nhiêu dân tộc, có bấy nhiêu nền y học, từ mức sơ khai đến bậc cao. Nếu trong một bài thuốc Bắc phải có đầy đủ bốn yếu tố thành phần quân-thần-tá-sứ (chủ bài thuốc, thuốc trợ thủ, thuốc phụ, thuốc dẫn) thì với bài thuốc Nam của người Dao, y lí cũng có bốn bước: trị bệnh, khỏi bệnh, chống tái phát, tiệt nọc bệnh.
Người Dao xưa có phong tục rất đẹp là chỉ cứu người không lấy tiền, ai khỏi bệnh thì đến nhà thầy lang cúng lễ tạ ơn tổ tiên. Dần dần danh tiếng của thuốc dân tộc Dao lan xa, nghề thuốc trở thành kế sinh nhai, các thầy lang ở Ba Vì lại lặn lội trên những nẻo đường để bán thuốc.
Không có tiền đi xe thì họ cuốc bộ, dấu chân của những người đàn bà Dao theo thời gian trải dài từ Hải Phòng tới Nam Định, từ Cao Bằng đến Hưng Yên, Hòa Bình…, có người vào tận Nghệ An để chào hàng. Không có thương hiệu, họ cứ lang thang bán thuốc từ năm này qua năm khác với bao gian truân, cơ cực. Lương y người Dao Triệu Thị Hòa 13 tuổi đã theo mẹ hái thuốc, đi chợ; 16 tuổi đã bốc thuốc cứu người.
Người Dao làm thuốc trước hết để chữa bệnh trong dân tộc mình, sau là cho mọi người. Các công đoạn làm thuốc rất thủ công và tỉ mỉ, từ thu lượm trên vùng núi cao, đem cây lá tươi về băm chặt nhỏ theo kích cỡ phù hợp, rửa sạch phơi khô và đóng gói bảo quản.
Người Dao Ba Vì nổi tiếng với thuốc tắm và thuốc cao, trong đó có thuốc tắm đẻ truyền thống, giúp sản phụ nhanh chóng phục hồi sức khỏe, sạch huyết và sau 7-10 ngày người mẹ có thể lao động bình thường.
Cách đây 50 năm, người Dao chỉ biết dùng cây thuốc dưới dạng tươi hoặc khô. Vì thế vận chuyển xa gặp nhiều khó khăn. Người Dao bắt đầu nghĩ ra cách chế biến thuốc gọn nhẹ hơn mà vẫn giữ được công dụng của thuốc, từ đó cao lá ra đời. Cao lá đun nhiều tuần liên tục từ hơn 100 loại thảo dược khác nhau còn gọi là Cao lá bách thảo chữa được nhiều loại bệnh nan y.
Trong hợp phần cây thuốc của Dự án “Phát triển mô hình du lịch sinh thái và du lịch cộng đồng tại huyện Ba Vì, thành phố Hà Nội”, các y dược sỹ từ các trường Đại học Y, Dược Hà Nội tới tập huấn cho những thầy lang người Dao ở ba thôn Yên Sơn, Hợp Nhất và Hợp Sơn xã Ba Vì.
Nội dung tập huấn bao gồm bảo tồn, tu hái bền vững, chế biến phát triển sản phẩm thảo dược tiến tới đăng ký Làng nghề thuốc. Đồng thời giúp những hộ gia đình nghèo lập vườn ươm nhân giống cây, cung cấp giống thuốc mới, hỗ trợ chế biến, sử dụng dụng cụ phơi sấy đơn giản.
Đặc biệt, lấy mô hình từ những công ty thuốc của người Dao Đỏ như Công ty sản phẩm bản địa Sa Pa (Sa Pa Napro) ở Sa Pa hay Công ty DK Nature ở Thái Nguyên để giúp người Dao quần chẹt Ba Vì thành lập công ty thuốc, khác với mô hình hợp tác xã trước đây.
Video bảo tồn dược liệu Quý tại Ba Vì – ANTV
Còn từng bài thuốc được nghiên cứu một cách khoa học tại trường Đại học Dược Hà Nội sau đó chuyển giao lại cho các thầy lang, có thể dưới dạng góp cổ phần.
Qua đó, người dân được hưởng lợi kép gồm vốn và lợi tức hoạt động. Người dân có thể tham gia hoạt động như nhân viên công ty, hợp đồng với doanh nghiệp trồng và cung cấp dược liệu.
Khó khăn lớn nhất của các thầy lang người Dao Ba Vì nói riêng và các thầy lang người dân tộc nói chung là họ hiện không có bằng cấp hành nghề và chưa có đơn vị nào chính thức cấp bằng thuốc Nam cho những người làm nghề thuốc dân tộc. Điều đó cũng khiến việc công nhận làng nghề thuốc và lập công ty thuốc gặp nhiều bất lợi.
Đối với phát triển du lịch cộng đồng, dự án chú trọng phát triển vườn cây thuốc và tham quan các thư tịch gia phả Nôm Dao, mua thảo dược với các bài thuốc chữa bệnh nổi tiếng.
“Kho” dược liệu quý
Xã Ba Vì có nhiều gia đình bốc thuốc Nam chữa bệnh, trước hết để tự chữa bệnh cho người nhà, dòng tộc, sau đó là người dân các địa phương. Nhiều bài thuốc quý của người Dao Ba Vì được người tiêu dùng tin dùng.
Chị Nguyễn Thị Nương ở Khu tập thể Viện 103 (quận Hà Đông) chia sẻ: “Tình cờ trong một lần du lịch tại khu vực đền Thượng của huyện Ba Vì, tôi biết đến một loại thuốc chữa các bệnh về răng của đồng bào dân tộc Dao. Khi mua về dùng, tôi thấy có hiệu quả. Vì vậy, tôi đã tìm cách liên hệ mua thêm mấy chục chai thuốc đó gửi làm quà cho người thân ở Mỹ. Nhiều lúc mắc các bệnh như: Sưng răng, chảy máu răng… chữa hết tiền triệu, uống bao nhiêu thuốc kháng sinh rất hại sức khỏe, vậy nhưng chỉ cần mua 1 chai thuốc giá vài chục nghìn đồng về ngâm với rượu trắng súc miệng là khỏi ngay”.
Còn anh Nguyễn Văn Lượng ở thị trấn Phùng (huyện Đan Phượng) cho hay, gia đình anh rất “tín nhiệm” các loại lá tắm cho phụ nữ sau sinh của đồng bào dân tộc Dao tại xã Ba Vì và các bài thuốc hỗ trợ sau sinh sản, rất tốt cho sản phụ. “Bởi vậy, nếu gia đình có người thân chuẩn bị đến kỳ sinh nở, tôi lại lặn lội lên tận nơi hoặc nhờ bạn bè công tác tại khu vực lân cận tìm mua giúp.
Ngoài ra, các bài thuốc về dạ dày, bổ máu, tăng cường sức khỏe… cũng được nhiều người biết đến và tin dùng” – anh Lượng cho biết thêm.
“Để tìm được những vị thuốc quý hiếm, ẩn mình trên núi cao đại ngàn, người Dao phải khổ công lặn lội trong rừng sâu, núi thẳm để tìm kiếm.
Nghề thuốc muốn duy trì và phát triển, không chỉ dừng lại ở việc sử dụng dược liệu để bốc thuốc mà còn bắt đầu từ công việc tìm kiếm cây thuốc, chế biến, bắt bệnh và bốc thuốc.
Đa số người Dao ở xã Ba Vì đều có những hiểu biết nhất định về nghề trồng, chế biến thuốc Nam. Hiện nay, nhiều cây thuốc quý chỉ có ở cốt 400 trở lên, nếu bà con vào rừng khai thác là vi phạm pháp luật, còn nếu tự trồng thì điều kiện khí hậu ở cốt thấp không đạt chất lượng dược lý.
Do vậy, để hỗ trợ bà con làm nghề, Nhà nước cần có những chính sách bảo tồn các cây thuốc quý, trong đó đặc biệt quan tâm đến chế độ trồng, chăm sóc có sự tham gia của cộng đồng.
Làm được như vậy, vừa bảo vệ rừng, vừa tạo kế sinh nhai cho đồng bào dân tộc thiểu số. Mặt khác, cần xây dựng thương hiệu và hỗ trợ quảng bá những bài thuốc tốt của đồng bào dân tộc Dao để nhiều người biết đến…” – Bà Lan chia sẻ.
Tri thức làm thuốc nam của người Dao ở xã Ba Vì, huyện Ba Vì (Hà Nội) được coi là di sản văn hóa và đang được ngành văn hóa Hà Nội cũng như chính quyền địa phương bảo tồn và phát triển.
Xã Ba Vì có 98% dân số là người Dao, sống chủ yếu bằng nghề trồng trọt và chế biến thuốc nam. Việc sử dụng thuốc nam để chữa bệnh từ lâu đã gắn bó với cuộc sống của người Dao lúc còn trên núi cao.
Khi chuyển xuống núi sinh sống, do diện tích đất canh tác ít ỏi, nghề phụ không có nên cuộc sống của đồng bào gặp khó khăn. Một số người đã phát triển nghề thuốc và dần dần nghề thuốc nam trở thành một nghề truyền thống.
Ngày nay, mặc dù y học phát triển nhưng các bài thuốc nam vẫn giúp cộng đồng nơi đây bảo vệ sức khỏe và trở thành nghề mang nguồn thu nhập chính cho họ.
Nguồn thuốc chính của người Dao ở Ba Vì được khai thác trên núi Ba Vì. Nơi đây có hơn 500 loài dược liệu, trong đó có nhiều loài quý và đặc hữu. Ngoài ra, người Dao còn lấy các cây thuốc ở đồi Suối Hai, đồi Đá Chông, khu K9 (Ba Vì)… và một số tỉnh phía Bắc.
Trước thực tế, nhiều cây thuốc trên rừng khó tìm, có nguy cơ tuyệt chủng, một số gia đình người Dao tự trồng cây thuốc ở vườn nhà mình để bảo tồn giống.
Trước kia, các loại cây có sử dụng làm thuốc thường được người Dao dùng tươi hay phơi khô, nấu lấy nước tắm hoặc uống. Còn nay, thuốc lấy ở rừng về được sơ chế thành năm loại như thuốc khô, cao, thuốc nhỏ, thuốc đắp và thuốc bột.
Thuốc nam của người Dao được sử dụng để chữa nhiều loại bệnh: xương khớp, bệnh gan, thận, dạ dày, thần kinh, bệnh ngoài da, răng miệng, thuốc cho phụ nữ sau sinh…
Người Dao ở Ba Vì đặc biệt nổi tiếng với một số bài thuốc chữa xương khớp, trĩ và thuốc cho phụ nữ sau sinh.
Bên cạnh việc truyền dạy trực tiếp trong gia đình và học hỏi lẫn nhau, những năm gần đây, huyện Ba Vì và xã Ba Vì có tổ chức một số lớp học về đông y để nâng cao hiểu biết cho những người làm thuốc nam, với các chuyên đề về sơ chế và bảo quản thuốc, chẩn đoán bệnh.
Hợp tác xã dịch vụ thuốc nam dân tộc Dao Ba Vì được thành lập nhằm khai thác và bảo tồn hiệu quả nhiều loài thuốc quý. Chính quyền địa phương cũng chú trọng việc tuyên truyền để cộng đồng người Dao ở Ba Vì hiểu được giá trị của Vườn Quốc gia Ba Vì, giá trị của các cây thuốc cũng như tri thức chữa bệnh trong nhân dân, từ đó mỗi người có ý thức hơn trong việc bảo vệ di sản thiên nhiên, cũng như tri thức làm thuốc nam của cộng đồng mình.
Cuốn sách thuốc quý: Cây thuốc người Dao Ba Vì
Trong khuôn khổ dự án “Phát triển mô hình du lịch sinh thái và du lịch cộng đồng tại huyện Ba Vì, thành phố Hà Nội” dưới sự tài trợ của Quỹ Rockefeller, Quỹ châu Á và Trung tâm Môi trường và Phát triển cộng đồng, cuốn sách “Cây thuốc của người Dao Ba Vì” đã được biên soạn, góp phần cho cộng đồng người Dao ý thức trong bảo tồn và phát triển nghề.
Dự án là cuốn sách ảnh sinh động “Cây thuốc người Dao Ba Vì”, tổng hợp từ hơn 70 nguồn tài liệu khác nhau. Với những người làm nghề y, nhất là người làm thuốc Nam cổ truyền ở Ba Vì, cuốn sách như quyển y lí y văn đầu tiên của họ. Tên thuốc xếp theo bảng chữ cái rất dễ tra cứu, có ảnh minh họa sắc nét, bài thuốc cụ thể, chính xác.
Cuối sách có bảng thống kê 507 loại cây thuốc của người Dao Ba Vì là kết quả hai mươi năm lăn lộn cùng người Dao trồng và ươm giống thuốc của Tiến sĩ Trần Văn Ơn, Trưởng bộ môn Thực vật trường Đại học Dược Hà Nội.
Hơn 30 loại thảo dược quí được trình bày với tên thường dùng, tên tiếng Dao, tên khoa học, mô tả, phân bố, bộ phận dùng làm thuốc, công dụng và chú ý khi sử dụng kèm theo bài thuốc riêng.
Qua cuốn sách, chúng ta được biết, có những loài thảo dược vô cùng quen thuộc lại có những công dụng không ngờ như lá đinh lăng: theo kinh nghiệm dân gian, trước khi thi đấu, các đô vật hay vò lá đinh lăng với nước để uống nhằm tăng sức dẻo dai, vật lâu không mệt. Lá đinh lăng còn được dùng trong 17 bài thuốc khác.
Hay như cây xạ đen và cây kim ngân đã chính thức được công nhận là một trong nhiều vị thuốc nam có tác dụng hỗ trợ bệnh nhân ung thư, sau đề tài được nghiệm thu cuối năm 1999 của các bác sĩ Học viện Quân y.
Bên cạnh đó còn rất nhiều món ăn từ thảo dược ngon lành và bổ dưỡng như canh lá vông nấu thịt nạc băm, gà hầm kỳ tử, hay cá chép om táo đỏ và hạt ý dĩ được chế biến theo cách riêng của người Dao nơi đây.
Với nền y học cổ truyền lâu đời, lại sống gần các khu du lịch nổi tiếng như Ao Vua, Khoang Xanh, người Dao quần chẹt Ba Vì đang nắm trong tay tiềm năng lớn về phát triển du lịch cộng đồng và du lịch sinh thái. Không phá rừng giờ đây đã là một trong mười hai lời thề trong lễ cấp sắc của người Dao.
Họ từng hát: “Người Dao ta không có đất/ Lam lũ chạy theo núi rừng/ Đói nghèo bám chặt vào lưng”, nhưng những dự án phát triển và bảo tồn y học cổ truyền như kể trên đã mở ra cho người Dao triển vọng về một cuộc sống ấm no nhờ vào chính vốn liếng quý báu của dân tộc mình.
Nhiều hộ gia đình chủ động đưa giống tự nhiên về trồng trong vườn
Ông Lý Sinh Vượng, Phó chủ tịch UBND xã Ba Vì, huyện Ba Vì, Hà Nội cho biết: “Chúng tôi đã tham mưu với huyện xây dựng đề án, xem mình đang thiếu loại thuốc nào, loại nào phổ biến nhất, cần dùng nhiều nhất mà trên rừng quốc gia Ba Vì có thì sẽ làm việc với bên vườn quốc gia Ba Vì để xin mẫu gien về trồng, nhân giống, với những loại thuốc nào sinh sống ở độ cao trên Cos 600, Cos 700 thì vườn quốc gia Ba Vì tham gia bảo tồn những nguồn gen của những loại thuốc ở tại cái độ cao đó.”
Thuốc nam vốn được Hải thượng lãn Ông Lê Hữu Trác nhấn mạnh là tài nguyên vô giá bảo vệ sức khỏe cho người Nam. Việc bảo tồn nguồn gen dược liệu quý tại núi Ba Vì trên thực tế không chỉ giúp đảm bảo đời sống kinh tế cho người dân tộc Dao – vốn là đối tượng khai thác cây thuốc chính –tại đây, mà còn là bảo tồn nguồn gen quý cho quốc gia, nhằm phục vụ công tác nghiên cứu, khai thác về sau.
Cuối cùng:
Cuộc sống thời đại công nghệ với chúng ta là không thể đảo ngược và vì nhiều nguyên nhân bệnh tật vẫn hiện hữu đôi khi là tăng lên và tất nhiên nhu cầu điều trị bệnh cũng tăng theo.
Bệnh có thì phải chữa và cần cây thuốc, nhưng làm sao để khai thác cây thuốc chữa bệnh cứu người mà vẫn đảm bảo sự phát triển cân bằng của thiên nhiên và hệ sinh thái là bài toán hóc búa, nhưng Lương Y Triệu Thị Hòa hay những người làm thuốc tại nơi đây vẫn đang cố gắng để thực hiện.
ThuocNamTrieuHoa.vn luôn mang phần lợi ích nhỏ mang lại để phục vụ việc ươm mầm trồng thêm cây thuốc mỗi năm để thêm nhiều người chữa được bệnh cũng như vẫn giữ được sự hài hòa của mẹ thiên nhiên.
Bài viết có tham khảo tư liệu:
- https://tiasang.com.vn/-khoa-hoc-cong-nghe/kho-bau-thuoc-nam-cua-nguoi-dao-ba-vi-5300
- https://www.antv.gov.vn/tin-tuc/kinh-te/bao-ton-nguon-duoc-lieu-quy-tai-ba-vi-185868.html
- https://www.vietnamplus.vn/ha-noi-gin-giu-tri-thuc-lam-thuoc-nam-cua-nguoi-dao-huyen-ba-vi/673162.vnp
- https://vnexpress.net/trung-du-va-mien-nui-bac-bo-se-huong-den-phat-trien-xanh-4451872.html
